नेपाल सरकार मन्त्रीपरिषद्बाट मिति २०७१/१०/२९  मा भक्तपुर जिल्लाको गुण्डु, सिपाडोल तथा कटुन्जे गा.वि.स. अन्तर्गत रहेको सामुदायिक वनहरुमध्ये सूर्यविनायक सामुदायिक वन (४६.२५५ हेक्टर), सेतीदेवी सामुदायिक वन (४४.५०४ हेक्टर), मन्थली सामुदायिक वन (६४.८७४ हेक्टर), बालकुमारी सामुदायिक वन (१४.६७७ हेक्टर), लिखानारायण सामुदायिक वन (४०.०१४ हेक्टर), संजिवनी सामुदायिक वन (१५.०२१ हेक्टर), तथा सरकारद्धारा व्यवस्थित वन क्षेत्रको (४०.५०४ हेक्टर) समेत गरी २४५.१६५ हेक्टर वन क्षेत्रमा राष्ट्रिय प्राणी उद्यान स्थापना गर्ने निर्णय भयो, सर्वसाधारणको जानकारीको लागि नेपाल सरकारद्धारा प्रकाशित खण्ड ६४) काठमाडौ, चैत्र १६ गते,२०७१ साल (संख्या ४४ को नेपाल राजपत्रमा सूचना भयो सोवन क्षेत्रलाई राष्ट्रिय प्राणी उद्यान स्थापना गर्नको लागि औपचारिकरुपमा स्थापना कार्य सुचारु गर्ने उद्वेश्यले मिति २०७३ आषाढ ९ गते बिहीवारको दिन ईलाका वन कार्यालय सूर्यविनायक भक्तपुरको प्राङ्गणमा राष्ट्रिय प्राणी उद्यान शिलान्यास कार्य वन तथा भू–संरक्षण मन्त्री अग्निप्रसाद सापकोटाज्यूको सभापतित्वको शिलान्यास समारोहमा सम्माननीय प्रधानमन्त्री के.पी.शर्मा ओलीज्यूबाट शिलान्यास कार्य सु–सम्पन्न भयो ।

नेपालको प्राचीनकाल, मध्यकाल र आधुनिककालमा समकालीन शासन प्रणालीमा जैविक विविधता संरक्षणमा लिखत, सनद, आदेश, उर्दी र ऐन एवं नियमावलीहरुको तर्जुमा र कार्यान्वयन गरेर कानूनी आधार लिएको देखिन्छ । यसरी जैविक विविधताको संरक्षण हुदै आएता पनि मुलुकी ऐन (२०१९) जारी भएपछि वन र वन्यजन्तुको संरक्षणका लागि अपराधजन्य कार्य नियन्त्रण गर्न दण्ड सजायँको व्यवस्था भएको पाईन्छ । वन्यजन्तु संरक्षण कार्यलाई प्रभावकारी बनाउन २०२९ सालमा “राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन” विशेष ऐन तर्जुमा गरेर कार्यान्वयनमा ल्याईएको छ । यो ऐनको पाँचौ संशोधन हुँदा चिडियाखाना, वन्यजन्तु उद्धार केन्द्र तथा वन्यजन्तु अस्पताल स्थापना गर्न सकिने (दफा १५ ग) व्यवस्था गरिएको छ । वन्यजन्तु संरक्षणको लागि मूलतः २ वटा पद्धतिहरु अपनाईएका छन् । पहिलोमा वन्यजन्तुको प्राकृतिक बासस्थानमा तिनीहरुको संरक्षण गर्ने । दोश्रोमा वन्यजन्तुलाई तिनीहरुको प्राकृतिक बासस्थानमा नभई, सीमित क्षेत्रफलको भू–भागमा कृत्रिम बासस्थान निर्माण गरेर वा घेराबारामा र कृत्रिम बासस्थानमा वन्यजन्तु राखिने चिडियाखानाले पनि सामान्यतया वन्यजन्तुको संख्या बढाउने प्रजनन् केन्द्र, सङ्कटापन्न एवं लोपोन्मुख प्रजातिको संरक्षण, घाईते तथा टुहुरा वन्यजन्तुको उपचार र हेरचाह, संरक्षण शिक्षाका साथै मानव जातिको लागि आमोद प्रमोद प्रदान गर्न सहयोग पु¥्याउदछ । नेपालमा व्यक्तिगत तवरमा नै भएपनि राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध सम्शेरले ललितपुरको जावलाखेलमा वि.सं.१९८९ मा ६ हेक्टर (१२० रोपनी) क्षेत्रफलमा चिडियाखाना निर्माण गरेर संञ्चालनमा ल्याएका थिए । वि.सं.२००७ को राजनीतिक परिवर्तन पछि व्यक्तिगत चिडियाखानाको स्वामित्व नेपाल सरकारमा आयो । यसलाई वि.स.२०११ सालदेखि सर्वसाधारणलाई अवलोकन गर्नको लागि खुल्ला गरियो । सो चिडियाखाना वन तथा वातावरण मन्त्रालयको व्यवस्थापकीय जिम्मेवारीमा रहेकै अवस्थामा वि.स.२०५२ सालदेखि ३० वर्षको लागि व्यवस्थापन र संञ्चालनको जिम्मेवारी राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषलाई सुम्पिएको छ । हाल सो चिडियाखाना “सदरचिडियाखाना जावलाखेल” को नामले संञ्चालित छ । यो चिडियाखाना नै नेपालको पहिलो चिडियाखाना हो । विगत केही वर्षदेखि वन्यजन्तु संरक्षण प्रति मानिसहरुको चासो बढ्नाले स्थानीयस्तरमा मुलुकको विभिन्न स्थानहरुमा चिडियाखानाहरुस्थापना र संञ्चालनमा ल्याइएकाछन् । वन्यजन्तु संरक्षणसंग सम्बन्धित राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन, २०२९ मा पाँचौ संशोधन वि.सं.२०७३ अगाडिसम्म चिडियाखाना स्थापना र संञ्चालनको व्यवस्था कानूनीरुपमा थिएन् । सो ऐनको पाँचौ संशोधनबाट चिडियाखानाको स्थापना र संञ्चालन गर्ने कानूनी आधारशीला तयार भएको छ ।

राजु घिमिरे
निर्देशक / उप सचिव (प्रा.)
मो नं = ९८५१४०२७४८

राम एकवाल दास
व्यवस्थापन अधिकृत /सूचना अधिकारी
मो.नं. 9851402749